چرا لقب "رضا" را به امام هشتم دادند؟

به گزارش جهان مانا و به گزارش پایگاه فکر و فرهنگ مبلغ، حضرت امام علی بن موسی الرضا (علیه السلام)، بنا به قول بسیاری از مورّخان، در سال ۱۴۸ قمری در ۱۱ ذی‌ القعده در شهر مدینه به دنیا آمد.

بنابر روایت حوزه، نام مادر گرامی آن حضرت نجمه خاتون و در برخی منابع تُکتَم ذکر شده است که حمیده خاتون (مادر امام کاظم علیه السلام) می‌گوید: وقتی که نجمه به خانه ما راه یافت، پیامبر اکرم را در عالم خواب دیدم که به من فرمود: «ای حمیده! نجمه را به پسرت موسی ببخش» و همسر او کن و فرمود: «فانه سیُولد منها خیر اهل الارض؛ همانا بزودی بهترین فرد روی زمین، از او متولد می‌شود.» من به این دستور عمل کردم، و نجمه را همسر فرزندم کاظم نمودم و از او حضرت رضا به دنیا آمد. از نجمه خاتون نقل شده: «بعد از این‌که فرزندم علی بن موسی متولد شد، دو دست خویش را به زمین گذارده بود و در حالی که سرش را به سوی آسمان بلند کرده بود لب های مبارکش را تکان می داد. گویی با خدای خویش سخنی داشت. پدرش امام موسی کاظم(ع) نوزاد را در آغوش گرفت و به من گفت: «ای نجمه !این کرامت الهی بر تو مبارک باشد». سپس حضرت در گوش راستش اذان و در گوش چپش اقامه گفتند و با آب فرات کام آن حضرت(ع) را برداشته و سپس فرزند را به من برگرداندند».

امام کاظم علیه السّلام کنیه «ابوالحسن» را به ایشان عنایت فرمودند و به علی بن یقطین گفتند: این پسرم (با اشاره به امام رضا علیه السّلام) آقای فرزندان من است و من کنیه خویش را به او داده‌ ام بدین جهت امام کاظم علیه السّلام را «ابوالحسن اوّل» و امام رضا علیه السّلام را «ابوالحسن ثانی» می ‌نامند.

مشهورترین لقب وی «رضا» است. سیوطی (۸۴۹-۹۱۱ق)، از عالمان اهل‌سنت گفته این لقب را مأمون، خلیفهٔ عباسی به او داد؛ اما طبق حدیثی که شیخ صدوق نقل کرده، امام جواد(ع) این سخن را نادرست شمرده و ملقب‌شدن پدرش به «رضا» را به این دلیل دانسته که او به خداوندی خدا در آسمان و نبوت پیامبر و امامت امامان در زمین راضی بود. در این حدیث، از امام جواد می‌پرسند دیگر امامان هم که این‌گونه بوده‌اند پس چرا از بینشان پدر شما به «رضا» ملقب شده است؟ امام جواد پاسخ می‌دهد چون دوست و دشمن از او راضی بودند و این در خصوص هیچ‌یک از امامان دیگر صدق نمی‌کند.

امام رضا (علیه اسلام) دارای القاب متعددی می باشند؛ برخی از القاب آن حضرت عبارتند از: رضا، صابر، زکیّ، وافی، سراج اللّه‌، قرّة عین المؤمنین‌، مکیدات الملحدین‌، صدیق، فاضل و عالم آل محمد....بر انگشتر حضرتش حک شده بوده است «ولی اللّه» و انگشتر دیگری داشته اند که بر آن نوشته شده: «العزّة للّه».برخی نیز نقش انگشتر ایشان را «ما شاء الله و لا حول و لا قوّة الّا بالله» نوشته اند.

دوران امامت حضرت

دورهٔ ابتدایی امامت امام رضا مصادف با خلافت هارون‌الرشید بود که امام کاظم (علیه السلام) را به شهادت رسانده بود و ده سال طول کشید. به‌گفتهٔ پژوهشگران، هارون به‌علت نگرانی از پیامدهای قتل امام هفتم، مزاحم امام رضا نمی‌شد و ازاین‌رو حضرت آزادی بیشتری داشت و تقیه نمی‌کرد و به‌صورت آشکار، مردم را به امامت خود فرامی‌خواند.[ کلینی در کافی روایتی آورده که طبق آن محمد بن سِنان به امام رضا (علیه السلام)می‌گوید تو با دعوت آشکارت به امامت، خود را بر سر زبان‌ها انداخته و در معرض قتل انداخته‌ای. امام رضا (علیه السلام) پاسخ می‌دهد: «همان‌طور که پیامبر می‌گفت اگر ابوجهل مویی از سر من کم کند، شهادت بدهید که من پیامبر نیستم، من هم به شما می‌گویم اگر هارون مویی از سر من کم کند، شهادت بدهید که امام نیستم.»

دوران امامت حضرت ۲۰ سال بود که امام رضا (علیه السلام) پس از هفده سال سکونت در مدینه و تبلیغ دین و ارشاد مردم، با نقشه و حیله مأمون عباسی، راه خراسان را در پیش گرفت. آن حضرت پس از قبول اجباری ولایت عهدی مأمون و گذشت سه سال، در ۵۵ سالگی به دست این خلیفۀ عباسی به شهادت رسید.

برکات امام رضا علیه اسلام در جهان اسلام و ایران

امام طبق رسالت الهی خود همواره در گستره بشریت و جهان اسلام از پرتو افشانی علمی و معنوی خود و هدایت و سعادتمندی طالبان حقیقت دریغ نمی فرمود.پس از شهادت امام کاظم علیه السّلام، دو گرایش عمده به نامهای «قطعیه» و «واقفیه» پدید آمد. قطعیه شهادت امام کاظم علیه السّلام را تأیید کرده و امامت امام رضا علیه السّلام را پذیرفت.اما گرایش واقفیه به بهانه باور نداشتن به درگذشت امام کاظم علیه السّلام بر اعتقاد به امامت یا مهدویت آن حضرت باقی ماند.امام رضا علیه السّلام در روایتی سرنوشت واقفیه چنین فرمودند: «در حیرت زندگی می‌کنند و نهایت در حال کفر می ‌میرند.»

مطابق با روایتی که راوندی در کتاب الخرائج و الجرائح نقل نموده است، امام رضا علیه السّلام به منظور معرفی خود و اثبات امامتش، به بصره و کوفه با طیّ الارض سفر نمود و در جلسه هایی با حضور شیعیان و دانشمندان آنجا به اثبات امامت خود و احتجاج پرداخت. امام در بصره در منزل حسن بن محمد علوی سکونت گزید و در آنجا با گروهی از مسلمانان جلسه‌ای برگزار کرد. در این جلسه امام به زبانهای مختلف با تعدادی از افراد حاضر در کوفه از ملیت های مختلف به زبان خود آنها سخن گفتند و به سؤالاتشان پاسخ دادند. امام همچنین در آن جلسه جاثلیق مسیحی و رأس الجالوت (رئیس یهودیان) را شرکت دادند و با آنها مناظره نمودند.

به دلیل اختلافی که دو برادر امین و مامون بر سر قدرت یافتند، امام رضا علیه السلام فرصتی پیدا کردند تا در آزادی بیشتر به انجام وظایف سنگین امامت بپردازند.

کوفه، جبل، کرمانشاه و قم، نقاط شیعه ‌نشین و مراکز قدرت شیعیان در زمان امام هشتم بوده است و مأمون مسیر حرکت امام رضا را به خاطر ترس از شیعیان ایران از مسیر بصره، اهواز و فارس به سوی مرو حرکت می داد و ماموران مامون نیز به صورت مداوم حضرت امام رضا(ع) را زیر نظر داشته و رفتار و اعمال ایشان را به او گزارش می دادند.

حضور امام در ایران سبب تقویت باورهای تاریخی شیعی شد. چرا که وقتی حضرت به ایران آمدند، کانون جغرافیایی شیعه در مناطقی از ایران وجود داشت، اما این کانون های شیعی اصیل نبودند؛ از این رو با آمدن ایشان شیعه دوازده امامی گسترش یافت و قبل از آن، شیعیان ایران در موضع ضعیفی بودند.

امام رضا(ع) در طی سه سال حضور خود در خراسان، در تمام حرکات و رفت و آمدها و نامه‌ها و بیانات و مجالس و برخوردهایش با مردم هدفی را تعقیب می‌کرد و آن تقویت جریان شیعه اعتقادی بود. ایشان در هر فرصتی به ذکر احادیثی که دلیل روشن بر برتری حضرت علی(ع) بر سایر مردم داشت، می‌پرداخت. همچنین شیعیان به دلیل دوری از اهل بیت(ع) و محدودیت‌هایی که بنی عباس برای آنان فراهم کرده بودند و از نظراعتقادی دچار مشکلات و شبهاتی شده بودند، امام بسیاری از آن شبهات را پاسخ و مردم را هدایت می کرد.

به‌نقل محدثانی چون شیخ صدوق و شیخ طوسی، در سفر امام رضا (علیه السلام) به مرو، هنگام عبور از نیشابور، به‌درخواست عالمان این شهر، حدیثی قدسی گفت که به حدیث سلسلةالذهب (یعنی زنجیرهٔ طلایی) مشهور شده است. برخی احتمال داده‌اند علت شهرت این حدیث به سلسلةالذهب این باشد که تمام سلسله‌سندش تا خداومد همگی معصوم‌اند یا این‌که به این علت است که یکی از امیران سامانی حدیث را با طلا نوشته و امر کرده بود وقتی مرد، آن را با او دفن کنند. حدیث سلسلةالذهب، برپایهٔ نقل شیخ صدوق، به این شرح است:

اللَّه َعَزَّ وَ جَل‌ّ یقُولُ: لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ حِصْنِی فَمَنْ دَخَلَ حِصْنِی أَمِنَ مِنْ عَذَابِی قَالَ فَلَمَّا مَرَّتِ الرَّاحِلَةُ نَادَانَا بِشُرُوطِهَا وَ أَنَا مِنْ شُرُوطِهَا ...خداوند عَزَّوَجَل می‌فرماید: «لا اله الا الله» دژ و حصار من است. هرکس که در دژ من درآید از عذابم در امان است. زمانی که مَرکب به راه افتاد، امام رضا (علیه السلام) گفت: البته با شرایطش، و من جزء شرایط آنم.

از دیگر برکات امام رضا (علیه السلام) در ایران را می توان رشد محافل علمی به خصوص حوزه های علمیه برشمرد علی بن موسی الرضا( (علیه السلام) طی دوران اقامت خود در مرو، برای ترقی اندیشه و اعتقادات مردم خراسان بسیار تلاش نمود و با مناظره های علمی با اهل کتاب و نحله های فکری گوناگون، موجبات اعتلای معرفت و بینش دینی این منطقه را فراهم آورد. آن حضرت، با تشکیل محافل علمی، کلامی و حدیثی به دفاع از اصول اسلام و فرهنگ اهل بیت علیهم السلام پرداخت و به شبهات و ایرادات فِرَق مختلف پاسخ داد. شمار مناظرات امام رضا (علیه السلام) که درباره مسائل گوناگون با اهل کتاب و نمایندگان مسیحیان، یهودیان، مانویان، زرتشتیان، صابئین و فرق اسلامی بسیار است. ایشان افزون بر شرکت در مناظرات عمومی و مجالس علمی در «منزل خود» و «مسجد مرو» پذیرای پیروان خود و تشنگان معرفت بودند که البته با مخالفت های مامون همراه بود.

پس از هجرت امام رضا (علیه السلام) به ایران رشد شیعیان رو به افزایش رفت چرا که به دنبال ورود آمدن ایشان به ایران، بسیاری از پیروان و خاندان این امام رئوف نیز به ایران آمده که باید گفت بسیاری از آنها شهید شدند که نمونه خاندان آن دو بزرگوار حضرت معصومه سلام الله علیها در قم و شاهچراغ (علیه السلام) در شیراز است. در واقع با ورود سادات علوی گسترش فرهنگ اهل بیت علیهم السلام در ایران افزایش یافت که پیامد این حرکت نوعی معنویت گرایی در بین ایرانیان را باعث شد.

وجود فضای زیارتی و عبادی و موقوفات

وجود امام رضا (علیه السلام) در مشهد و ایجاد مکان ها زیارتی و عبادی خود بسیاری از خیرات مادی و معنوی را در بر دارد. البته از آنجایی که وجود ائمه اطهار هم در زمان حیات و هم پس از شهادت دارای برکات و آثار ارزشمند است؛ از این رو می بینیم وقتی امام شهید می شود و مأمون که می خواهد خود را با این کار بزرگ نشان دهد، دقیقا قضیه برعکس می شود و امام پس از شهادت جایگاه بسیار رفیعی را نزد مردم پیدا می کند که تا امروز نیز شاهد آن هستیم.

بنابراین باید گفت فضای زیارتی و عبادی هم در زمان حضور ائمه اطهار بوده و هم پس از شهید شدن آن حضرت، همچنین می بینیم وقتی امام در مرو هست، طرفداران زیادی دارد و پس از شهادت ایشان نیز خادمانی داشته که فضای زیارتی و عبادی را آماده نمایند که بقعه «رضویه» از جمله آثاری است که از ابتدا خادم داشته است و به ظاهر نخستین گروهی که در کنار قبر ایشان سکونت دارند، خادمان روضه مبارکه، کاسبان و اصناف آن دوره بوده اند که پس از مدتی مسجدی در کنار قبر ایشان ساخته و تعداد زائران نیز به مرور با مکان هایی که بعداً برای زائران ساخته شده، افزایش می یابند.

آستان مقدس روضوی جزو ثروتمندترین مجموعه های اقتصادی است و حتی آن را بزرگترین نهاد موقوفاتی جهان اسلام می دانند و علت این امر نفوذ معنوی است که امام رضا (علیه السلام) در دل شیعیان دارد و روز به روز به شمار آن اضافه می شود.

سندهای وقفی امام رضا(ع) بسیار زیاد است. از قدیمی‌ترین سندهای وقفی مربوط به قرن دهم است و شاید قدیمی‌ترین سند وقف غیرمنقول نیز مربوط به وقفنامه «عتیق علی طوسی» باشد که سال ۹۳۱ هجری تنظیم شده و پس از آن وقفنامه سیدعلی حسینی گنابادی است که در سال ۹۵۷ هجری ملکی را در قریه زیبد گناباد وقف آستان قدس کرده است. همچنین باید از موقوفاتی از امام رضا (علیه السلام) نام برد که متاسفانه خارج از مرزهای کنونی ایران است.

در حال حاضر رَقبات زیادی در افغانستان، مناطق خوارزم و ماوراءالنهر که جزء منطقه خراسان بوده، واقع شده که با تغییر مرزهای سیاسی در آن طرف مرزها مانده اند. در قفقاز، آذربایجان شوروی، هند و پاکستان نیز سابقاً موقوفه هایی وجود داشته است.

همچنین تعدادی مؤسسه دینی به نام امام رضا (علیه السلام) در هند و پاکستان نیز اکنون وجود دارند که مورد توجه شیعیان آنجاست و مردم در روزهایی خاص در آن اماکن گرد هم می آیند و از فضائل و مناقب آن حضرت سخن می‌گویند و به نام آن امام نذر و نیاز می کنند.لازم به ذکر است در حال حاضر نیز بسیاری از مغازه ها، خانه ها، زمین های کشاورزی در مشهد وجود دارد که به عشق امام رضا (علیه السلام) وقف شده است.

موقوفات رهبر معظم انقلاب

آنچه در اینجا ذکر می شود تنها اشاره به برخی از وقف‌های علنی شده مقام معظم رهبری در طول حیات مبارک ایشان است و بدون شک موقوفات دیگری از ایشان وجود دارد که مخفی مانده است.

ایشان علاوه بر اینکه به عنوان یک مجتهد جامع‌الشرایط، نظرات فقهی در مقوله وقف داشته و حتی نوآوری های وقفی مانند «حکم شرعی وقف پول» را در این زمینه ارائه داده‌اند، بارها نیز بر نقش وقف در جامعه صحبت کرده‌اند.

همچنین برای گسترش تمایل عمومی به مقوله وقف، تشکر کتبی از برخی واقفان ـ مانند پدر و مادر شهید شفیعی ـ کرده و در تمامی طول حیات خویش، به اهدای کتاب و موقوفات به کتابخانه‌های مختلف کشور پرداخته‌اند.ایشان همچنین با تلاشی مستمر در طول تمامی سال‌های حیات خود، علاوه بر اهدای گنجنیه هدایای دوران ریاست جمهوری، مجموعه‌ای بی‌نظیر از کتاب و هدایای شخصی اهدا شده به خود را به موزه و کتابخانه آستان قدس رضوی اهدا کرده است که تتها «فهرست» و ذکر نام و مشخصات بخشی از این موقوفات، بیش از ۶ جلد کتاب را به خود اختصاص داده و تنظیم لیست نهایی آن، بدون شک چند جلد کتاب دیگر به این «فهرست» خواهد افزود.

از میان موقوفات «خاندان خامنه‌ای» می‌توان به موقوفات پدربزرگ ایشان، «آیت‌الله سیدحسین خامنه‌ای» و عموی ایشان «آیت‌الله سیدمحمد خامنه‌ای» در نجف اشرف اشاره کرد. این پدر و پسر که هر دو، از فقهای تحصیل کرده نجف بودند، سال‌ها قبل از تولد «سیدعلی»، در همان شهر رحلت و در جوار امیرالمومنین(ع) دفن شده‌اند.

شیخ آقا بزرگ تهرانی در جلدهای مختلف کتاب مشهور «الذریعه» به معرفی اجمالی برخی از کتاب‌های وقف شده توسط این پدر و پسر پرداخته است. در جلد ششم ص ۳۶، جلد هفتم ص ۱۴۵ و جلد بیست و پنجم ص ۱۱۱ کتاب الذریعه می‌توان نام برخی از این کتاب‌های وقف شده را یافت. اگر چه در دوران صدام، بسیاری از کتابخانه‌ها و کتاب‌های شیعه در نجف از بین رفت، اما به نظر می‌رسد با کمی بررسی می‌توان هم‌اکنون این کتاب‌ها را در کتابخانه حسینیه «شوشتری» در شهر نجف یافت.

در مورد تعداد کتاب‌های خطی وقف شده از سوی مقام معظم رهبری به آستان قدس رضوی باید گفت که براساس آماری که در سال ۱۳۹۱ منتشر شد، تعداد این نسخه‌های خطی ۱۴ هزار جلد اعلام شده که قطعا در طول ۱۲ سال گذشته این تعداد، افزایش یافته است.براساس آمار منتشر شده از سوی کتابخانه آستان قدس رضوی، بیش از ۶۰ هزار نسخه خطی شامل ۴۳۸۲۷ کتاب خطی، ۴۱۶۲ قرآن خطی، ۱۱۶۵۲ جزوه قرآنی و ۸۳۶ کتاب دست‌نویس در این مجموعه نگهداری می‌شود. بر این اساس باید گفت که نزدیک به «یک چهارم کل کتاب‌های خطی» در تاریخ کتابخانه‌های آستان قدس رضوی، از موقوفات مقام معظم رهبری است.

در میان این آثار خطی، مجموعه‌ای از قرآن‌های نفیس از جمله قرآن دست‌نویس منسوب به امام حسین(ع) نیز دیده می‌شود.در میان مجموعه کتاب‌های خطی وقف شده، بیش از ۱۵۰۰ عنوان، کتاب‌های خطی کتابخانه آیت‌الله صفایی خوانساری، ۳۳۹ نسخه کتاب‌های خطی کتابخانه آیت‌الله کلباسی و بقیه کتاب‌های اهدا شده توسط افراد و شخصیت‌های مختلف به ایشان است که تمامی آنها به آستان قدس رضوی اهدا شده است.

اگرچه بسیاری از این کتاب‌های وقف شده به زبان‌های فارسی یا عربی است، اما در میان این آثار، کتاب‌هایی به زبان‌های اردو و ترکی نیز دیده می‌شود. موضوعات این مجموعه نیز تنوعی از علوم و رشته‌های مختلف را در بر می‌گیرد که به عنوان نمونه می‌توان به علوم قرآنی، تفسیر، فقه و اصول فقه، حدیث و اخبار، کلام و عقاید، فلسفه و حکمت، منطق، لغت، بلاغت، ادعیه، اخلاق، ریاضیات، موسیقی، ستاره‌شناسی، احکام نجوم، پزشکی و علوم وابسته، ادبیات عرب، ادبیات منظوم و منثور فارسی، تاریخ و جغرافیا، کیمیا، دانشنامه و کتابشناسی، تراجم، رجال، درایه، داستان، فنون و صنایع و علوم تطبیقی اشاره کرد.