پرونده کمبود معلم و معلمان بی‌کیفیت بسته می شود؟
امروز روز معلم است، روز تجلیل از معلمان سختکوش و پرتلاش. با این حال، روی دیگر سکه آموزش رسمی کشور، موضوع فقر مشهود یادگیری در بین دانش‌آموزان است.
آموزش و پرورش کرونا را عامل بی‌سوادی پنهان دانش‌آموزان عنوان می‌کند، اما اولیای دانش‌آموزان و بسیاری از کارشناسان این حوزه معتقدند به‌کارگیری معلم‌های بی‌کیفیت و جبران کمبود معلم از طریق مسیرهای خارج از دانشگاه‌های تربیت‌معلم عامل اصلی فقر یادگیری دانش‌آموزان است و باید برای رفع آن تدبیری جدی اندیشید.
وضعیت آموزش رضایت‌بخش نیست
حجت‌الله بنیادی، پژوهشگر حوزه آموزش و پرورش در این خصوص به ما می‌گوید: کرونا به عنوان یک مشکل جهانی موجب برگزاری امتحان‌ها با کیفیت پایین و افت یادگیری دانش‌آموزان شد. اما بخش دیگری که بیش از ۱۰سال است به آن مبتلا هستیم و موجب شده در آزمون‌های بین‌المللی تیمز و پرلز نیز وضعیت خوبی نداشته باشیم این است که هم محتوای آموزشی ما متناسب با نیاز دانش‌آموزان و جامعه نیست و هم آموزش‌وپرورش در حوزه نیروی انسانی دچار مشکل است و تعداد قابل‌توجهی از معلمان شایستگی‌های لازم را برای معلمی ندارند، به همین دلیل وضعیت آموزشی کشور برای مدیران آموزش‌وپرورش، متولیان فرهنگی و اولیای دانش‌آموزان رضایت‌بخش نیست.
سرپرست پیشین مرکز منابع انسانی آموزش و پرورش ادامه می‌دهد: بخشی از نیاز آموزش و پرورش برای تأمین نیروی انسانی توسط یک بخش اصلی انجام می‌شود که بر اساس آن بعضی از دانشگاه‌های کشور باید معلم تربیت کنند. از گذشته همین روال در کشور مرسوم بوده و در بسیاری از کشورها نیز همین‌طور است و اسناد تحولی ما نیز بر این تأکید دارند که معلم باید طبق سازوکار بسیار دقیق تربیت، گزینش و سپس به کلاس درس فرستاده شود؛ اما متأسفانه به دلیل ضعف نیروی انسانی چند سالی است این مهم تحقق نیافته و در این سال‌ها از اول مهر تا اواسط آبان آموزش‌وپرورش در برخی از مناطق کشور با کمبود معلم مواجه می‌شود و به ناچار افرادی را با عنوان معلم راهی کلاس‌های درس می‌کند که اغلب دوره‌های لازم را نگذرانده‌اند و در گزینش آن‌ها دقت لازم نمی‌شود، به‌طوری که بسیاری از آن‌ها به دلیل نبود تناسب رشته، تناسب سنی و حتی تناسب روحی و روانی، شایستگی‌های معلمی را ندارند.
دانشگاه فرهنگیان چشم‌انداز روشنی پیش رو ندارد
این پژوهشگر پیشین مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی با اشاره به اینکه با تأسیس دانشگاه فرهنگیان امید می‌رفت نابسامانی نیروی انسانی در این وزارتخانه سامان پیدا کند، می‌افزاید: متأسفانه دانشگاه فرهنگیان به دلایل مختلف از جمله کم‌توجهی‌ها به مدیریت این دانشگاه و اینکه میدان کار لازم به سرپرست آن داده نشد در برنامه‌ریزی با مشکل مواجه بوده و هست و چشم‌انداز روشنی پیش رو ندارد، هر چند در مقام حرف ادعا می‌شود دانشگاه فرهنگیان نقش مؤثری در رفع کمبود معلم دارد، اما به دلیل کاهش جذب دانشجو در سال‌های ۹۳ تا ۹۵ این مهم تحقق نیافته است. در حالی که اکنون پس از گذشت ۱۱سال از تأسیس این دانشگاه نباید مشکل کمبود معلم داشتیم زیرا دانشگاه فرهنگیان تأسیس شد تا از طریق دوره‌های چهارساله معلم باکیفیت تربیت کند.
بنیادی با بیان اینکه در حال حاضر بخش قابل توجهی از معلمان از طریق ماده ۲۸ یعنی آزمون‌های استخدامی جذب می‌شوند و پس از یک مصاحبه عجولانه که به نوعی با محدودیت‌های مختلفی برگزار می‌شود راهی کلاس درس می‌شوند، می‌گوید: برمبنای اساس‌نامه فرهنگیان، این افراد دست‌کم باید یک سال در دانشگاه فرهنگیان دوره مهارت‌آموزی ببینند، اما این دوره‌ها به صورت کیفی حتی یک ماه هم برگزار نمی‌شود، در حالی که برخی از این افراد دانش‌آموخته رشته الهیات، شیمی، ادبیات و دیگر رشته‌ها هستند و ممکن است معلم با کیفیتی برای مقطع ابتدایی نباشند زیرا فردی که در این رشته‌ها تحصیل کرده، پایه خوبی برای درس‌های ریاضی و علوم ندارد و اگر دوره مهارت‌آموزی هم برگزار نشود، به طور حتم معلم توانمند و با کیفیتی که مهارت تدریس همه درس‌های دوره ابتدایی را داشته باشد، نخواهد بود. بنابراین با استفاده از سازوکار ماده۲۸ عموماً معلمان با کیفیت وارد آموزش و پرورش نمی‌شوند.
سرباز معلم‌ها و معلمان خرید خدمت
وی ادامه می‌دهد: تأمین معلم علاوه بر ماده ۲۸ از دو شیوه سربازمعلم و معلمان خرید خدمات نیز انجام می‌شود. ابتدای پیروزی انقلاب محدودیت‌های زیادی برای تأمین معلم وجود داشت و این امکان نبود که برای مناطق مرزی معلم تأمین کنیم. به همین دلیل تدبیری اندیشیده شد تا دانش‌آموختگان رشته‌های دانشگاهی که موظف به گذراندن دوره سربازی می‌شوند، بتوانند به عنوان معلم در مناطق محروم خدمت کنند تا خدمت سربازی آن‌ها به پایان برسد. آن سال‌ها با توجه به شرایط و محدودیت‌های کشور این تدبیر معنادار بود اما اکنون که تعداد قابل توجهی دانش‌آموخته بیکار داریم و حجم گسترده‌ای متقاضی کار وجود دارد، استفاده از سربازمعلم‌ها به هیچ عنوان قابل توجیه نیست زیرا سرباز معلم با هدف گذراندن دو سال خدمت سربازی وارد کلاس درس می‌شود و انگیزه‌ای برای معلم شدن ندارد، ضمن آنکه برای این افراد دوره‌های مهارت‌آموزی لازم برگزار نمی‌شود و بسیاری از شایستگی‌هایی که یک معلم باید داشته باشد را ندارند و دود این تدبیر نسنجیده به چشم دانش‌آموزان مناطق محروم و روستایی که از عدالت آموزشی بسیار کمتری برخوردارند، می‌رود.
بنیادی می‌افزاید: گروه دیگر نیروهای خرید خدمت هستند. براساس قانون، آموزش و پرورش به مؤسسان مدارس غیردولتی یا مؤسسات آموزشی مجوز قرارداد برای جبران کمبود معلم را می‌دهد و این افراد بنابر سلیقه خود از بین دوستان و آشنایان معلم خریدخدمت جذب و آن‌ها را بدون گذراندن دوره‌های معلمی، تناسب رشته تحصیلی و حتی بدون احراز شایستگی‌های لازم، راهی کلاس درس می‌کنند که با توجه به نوع قرارداد این نیروها، بیشتر آن‌ها امنیت شغلی و انگیزه لازم برای کار ندارند. علاوه بر موارد ذکر شده، نبود انگیزه برای معلمی بر کاهش کیفیت کار آن‌ها می‌افزاید زیرا فقط بخشی از حقوقی که آموزش و پرورش برای این نیروها در اختیار مؤسس قرار می‌دهد، به آن‌ها پرداخت می‌شود و بیمه آن‌ها نیز کامل رد نمی‌شود. به‌طوری که تعداد زیادی از این عده، سال‌هاست با مدارس همکاری می‌کنند اما هنوز طبق قانون کار قرارداد ندارند. بنابراین معلم خرید خدمت یکی از ناعادلانه‌ترین روش‌های به‌کارگیری نیروی انسانی برای جبران کمبود معلم است.
تعطیلی ۱۵ ساله دوره‌های تربیت معلم
اما محمد محمدی، مدیر کل دفتر آموزش دبستانی معتقد است: جذب معلم از طریق ماده ۲۸ یکی از روش‌های جذب معلم باکیفیت است که پس از فراخوان برای رشته‌های مورد نظر، متقاضیان از طریق آزمون استخدامی پذیرفته و با گذراندن مراحل تخصصی مصاحبه و گزینش و طی دوره‌های آموزشی وارد کلاس درس می‌شوند. این نیروها با نیروهای خریدخدمات بسیار متفاوت هستند به همین دلیل ما با حضور نیروهای خرید خدمات در مدارس به‌شدت مخالف هستیم.
وی در گفت‌وگو با ما در خصوص نقش معلمان بی‌کیفیت در بی‌سوادی پنهان دانش‌آموزان اظهار می‌کند: معلم‌هایی که از اوایل انقلاب تا سال۱۳۷۰ در آموزش و پرورش استخدام شده‌اند، در سال‌های اخیر با ۳۰ تا ۳۵ سال خدمت بازنشسته شده‌اند و یا در آستانه بازنشستگی هستند و ما با حجم بسیار زیادی از بازنشستگی معلمان از چند سال گذشته تا چندسال پیش رو روبه‌رو خواهیم بود که این مسئله موجب کمبود نیروی انسانی در مقطع ابتدایی و دوره متوسطه شده و با توجه به اینکه در دوره‌ای ۱۵ساله تربیت معلم تعطیل بود، اکنون به حجم انبوهی از کمبود معلم رسیده‌ایم. ضمن آنکه طی سال‌های ۹۳ تا ۹۵ نیز جذب دانشجو در دانشگاه فرهنگیان به کمترین عدد ممکن رسید که مجموع این عوامل وضعیت موجود را رقم زده است.
معاون آموزش ابتدایی وزارت آموزش و پرورش با همکاری سازمان امور استخدامی در نظر دارد برای سه سال نخست دوره ابتدایی آموزگارانی از میان دانش‌آموختگان روان‌شناسی، علوم تربیتی، آموزش ابتدایی و مطالعات کودک انتخاب کند تا تخصص کافی درزمینه کار با کودکان داشته باشند. اما برای دوره دوم ابتدایی باید سراغ دو معلمی برود، به‌طوری که یک آموزگار برای علوم انسانی و اسلامی یعنی دروس فارسی، دینی، مطالعات اجتماعی و یک آموزگار برای علوم پایه شامل دروس علوم تجربی، ریاضی، کار و فناوری، تفکر و پژوهش داشته باشد تا هم‌راستا با دنیا برای سه سال اول ابتدایی تک آموزگار باشد و برای سه سال دوم به سوی دو آموزگار و کیفی‌سازی آموزش‌ها حرکت کند.
محمدی با بیان اینکه بیشترین کمبود معلم مربوط به مقطع دبستان است، می‌افزاید: تدابیری مثل افزایش جذب دانشجو برای دانشگاه فرهنگیان و جذب معلم از طریق ماده ۲۸ اندیشیده شده تا در حد امکان بخشی از کمبود معلم در سال‌های پیش رو جبران شود. ضمن آنکه از ابتدای مهر ۱۴۰۱ معاون ابتدایی طرحی را در قالب طرح شهید همت برای توانمندسازی معلمان ابتدایی با استفاده از بهره‌گیری از آخرین شیوه‌های توانمندسازی معلمان (شبکه‌سازی) در دست اجرا دارد و این طرح تا پایان خرداد امسال ادامه خواهد داشت که براساس ارزیابی‌های انجام شده تاکنون نقش مؤثری در آموزش نومعلمان و افزایش کیفیت کار آن‌ها داشته است.
به گفته این مسئول، براساس سند تحول برای جذب معلم مسیری جز دانشگاه فرهنگیان وجود ندارد و مطالبه ما به عنوان متولی دوره ابتدایی همین است. اما وقتی با حجم انبوهی از کمبود معلم مواجه شده‌ایم و دانشگاه فرهنگیان ظرفیت محدودی برای پذیرش دانشجومعلم دارد، خود سند تحول اجازه ماده ۲۸ را داده است.
محمدی با اشاره به برگزاری آزمون استخدامی ماده ۲۸ در هشتم اردیبهشت برای جذب ۲۸هزار معلم، اضافه می‌کند: پذیرفته‌شدگان آزمون پیشین از ابتدای تیر تا پایان شهریور سال گذشته دوره سه ماهه آموزشی را در دانشگاه فرهنگیان گذرانده‌اند و تمام روزهای پنجشنبه و جمعه با برگزاری کلاس، پودمان آن‌ها کامل شده و اگر فردی از آن‌ها گواهی آزمون اصلح دانشگاه فرهنگیان را کسب نکرده باشد، استخدام وی وجاهتی نخواهد داشت. امسال نیز برای اطمینان بیشتر از کیفیت معلمان ماده۲۸ وزن آزمون ۴۰درصد و وزن مصاحبه‌های عملی و شبیه‌سازی شده ۶۰درصد پیش‌بینی شده تا با قرار دادن داوطلبان پذیرفته شده در کلاس آموزشی واقعی، بررسی شود این فرد به عنوان معلم از چه توانمندی‌هایی برخوردار است، چقدر به کلاس و درس تسلط دارد و از چه مهارت‌هایی برای تعامل با دانش‌آموزان استفاده می‌کند. ضمن آنکه آموزش گروه جدید نیز از ابتدای تابستان آغاز خواهد شد و به مدت یک سال ادامه دارد. ما به مردم قول می‌دهیم با برنامه‌ریزی حساب شده تا دو سال آینده دغدغه کمبود معلم جبران و مشکل معلم بی‌کیفیت برطرف شود.
